525. rocznica sprowadzenia Ojców
Bernardynów do Skępego[1]
Klasztor i kościół skępski, grafika z 1895 r. w "Tygodniku Ilustrowanym"
Ks. Mikołaj Kościelecki do zawarcia
porozumienia w sprawie obsadzenia wzniesionego przez siebie kościółka w Skępem
bernardynami, zaprosił w roku 1498 do Włocławka gwardiana klasztoru Ojców
Bernardynów w Kole, o. Euzebiusza z Kalisza i o. Melchiora Gusza ‒ przyszłego
przełożonego w Skępem. Potem skierował prośbę do wikariusza zakonnej prowincji
(obecnie jest to funkcja prowincjała), błogosławionego Władysława z Gielniowa (notabene
prowincjała w latach 1487-1490 i 1496-1499) o formalne przyjęcie fundacji.
Wystarał się również o zgodę na nową fundację papieża Aleksandra VI. Na tej
podstawie Ojcowie Bernardyni przybyli do Skępego, z myślą tworzenia nowej
placówki, w święto Zwiastowania NMP, w
dniu 25 marca 1498 r., czyli dokładnie 525 lat temu, w osobach: o. Melchior
Gusz, pierwszy przełożony w Skępem, o. Jan z Raszkowa i brat zakonny Antoni, z
zawodu rymarz. Początkowo zamieszkali oni w zabudowaniach dworskich Kościeleckich
w pobliżu kościółka fundowanego właśnie przez ks. M. Kościeleckiego.
W dniu 27 września 1498 r. zakonnicy otrzymali od bpa płockiego Jana
Lubrańskiego, rezydującego wtedy w Sandomierzu, dekret zezwalający na objęcie
fundacji i zgodę na rozpoczęcie pracy duszpasterskiej w Skępem, zaś oficjalne
wprowadzenie zakonników na nową placówkę odbyło się prawdopodobnie w dniu 27 listopada 1498 r. Potwierdzenie tego
faktu znajdujemy u o. Jana z Komorowa w Kronice Zakonu Braci Mniejszych, który
podał, że: „W roku Pańskim 1499 ojciec Władysław zwołał kapitułę
prowincjalną do Warszawy na święto Bożego Ciała (30 maja). (…) Z tej
kapituły wysłano powtórnie innych braci, by ocenili, czy ów klasztor w Skępem
i Połocku jest już odpowiednio przygotowany do zamieszkania przez braci”.
Z zapisu tego należy wnosić, iż zakonnicy mieszkali i pracowali w Skępem od
blisko roku, jednak fundacja nie była jeszcze przyjęta i konwent nie został
jeszcze formalnie ustanowiony.
bp Mikołaj Kościelecki (obraz z nawie kościoła skępskiego)
Wysłannicy kapitulni w roku 1499
mieli zatem sprawdzić, w jakim stanie jest przyszłość skępskiej fundacji i czy
można ją przyjąć. W 1502 r. kapituła w Kobylinie przyjęła fundację (klasztor)
skępski i dla zaspokojenia potrzeb duszpasterskich wysłano z niej siedmiu
zakonników z gwardianem na czele. W 1509 r. klasztor skępski, podniesiony został
do rzędu konwentów formalnych. Po zakończonym prowincjalstwie, o. Władysław z Gielniowa został
przełożonym w Skępem w latach 1501-1504, a rok później, 4 maja 1505 r. – zmarł.
Tożsame informacje tyczące się daty sprowadzenie bernardynów do Skępego
znajdujemy u o. S. Barącza, który podał: „Ks. Mikołaj Kościelecki zamyśla
obszerniejszy kościół z klasztorem budować. W tym celu sprowadza około r.
1498 OO. Bernardynów, którzy tymczasowo w domku wiejskim (…) umieścili
się”.
W 1508 r. zostały położone
fundamenty pod murowany kościół i klasztor dla sprowadzonych tu ojców, a
konsekracja miała miejsce już w 1511 r. Stąd Ojcowie Bernardyni są w Skępem od 525 lat, oczywiście z blisko
70-letnią przerwą spowodowaną wyrzuceniem ich przez Rosjan po upadku powstania
styczniowego 27 listopada 1864 r. aż do powrotu w dniu 22 października 1933 r.,
a następnie przez Niemców w latach 1940-1945.
Od ponad 525 lat, tj. od 1496 r.
w samym sercu Ziemi Dobrzyńskiej, zwanej przez nas Dobrą Ziemią, króluje w
wizerunku przywiezionym przez Zofię Kościelecką z Poznania, Najświętsza Maryja
Panna Skępska, Matka Boża Brzemienna. Zanim trafiła na tę ziemię i swoją mocą
rozpaliła serca dobrzyńskich dobrodziejów, (w tym zacną i wielce zasłużoną
dobrzyńską rodzinę Kościeleckich herbu Ogończyk, do wzniesienia świątyni i
klasztoru dla Ojców Bernardynów), już w końcu XIII stulecia, czyli ponad 200
lat wcześniej, Ziemia Dobrzyńska ukształtowała się jako jednostka książęcej
administracji, najpierw jako księstwo, potem jako jedna z ziem Korony Polskiej,
aż wreszcie stała się odrębnym województwem, nie podlegającym ani Mazowszu ani
Kujawom jako równorzędnym dzielnicom książęcym i królewskim. Podkreślmy to
wyraźnie, że Ziemia Dobrzyńska należała do Mazowsza tylko do czasu podziału
swego księstwa między synów przez księcia Konrada I Mazowieckiego w 1236 r. Pod panowaniem Kazimierza I Kujawskiego ziemia
ta miała krótkie „konotacje” kujawskie. Z tych związków wywodzi się, trwające
całe wieki nieporozumienie, z którym czas zerwać, jakoby Ziemia Dobrzyńska
miała być częścią Mazowsza bądź Kujaw. Nie można także nazywać Ziemi
Dobrzyńskiej „starym Mazowszem” czy też jego częścią, bowiem takie określenie
jest absolutnym archaizmem i zakłamuje historyczną rzeczywistość.
Królowanie
Matki Bożej na Ziemi Dobrzyńskiej w skępskim wizerunku jest niezmienne, choć
musiała się przejściowo ukrywać się najpierw przed szwedzkim wrogiem w 1705 r.
w Łowiczu, a potem niemieckim okupantem – w latach ostatniej wojny światowej.
Dzieliła losy ludu Ziemi Dobrzyńskiej, poddanego pożogom, wojnom, a przede
wszystkim niewoli w latach 1793-1918 (w szczególności zaś po upadku antycarskiego
powstania styczniowego w 1864 r.), a następnie okrutnej okupacji (!) niemieckiej
(a nie - jak uczono przez całe lata PRL, ale i lokalnej przestrzeni posługiwano
się jeszcze niedawno - hitlerowskiej) w okresie 1939-1945. Zawsze jednak była
niezwykle serdecznie i mocno czczona przede wszystkim przez, wierny
chrześcijańskim korzeniom, lud dobrzyński, traktowana przez niego jako Królowa
Ziemi Dobrzyńskiej, ale także przez przybywających tu w ciągu stuleci wiernych
z Kurpiowszczyzny, Mazowsza, Kujaw, Pomorza, Ziemi Chełmińskiej i Mazur,
zarówno indywidualnie, jak też w formach pielgrzymek dziękczynno-błagalnych.
Nade wszystko jednak królowała
tej Ziemi, która w 1496 r. przyjęła Ją w dozgonną gościnę, a która przez wieki
była możliwa przede wszystkim dzięki oddanym Stróżom Jej wizerunku – Ojcom
Bernardynom, ale także duchowieństwu diecezjalnemu, które w latach 1864-1933,
po usunięciu ze Skępego Braci Niepokalanego Poczęcia Najświętszej Maryi Panny –
Zakonu Braci Mniejszych, także gorliwie troszczyło się o Jej duchowe i
materialne dziedzictwo.
Obraz Zwiastowanie N.M.P. przywieziony do
kościoła skępskiego
przez G. Zielińskiego z włoskiej Lukki.
Odpowiadając
na prośbę skępskich Ojców Bernardynów, ale także z potrzeby serca, podejmujemy
próbę umotywowania, dlaczego Najświętszą Maryję Pannę Skępską powinniśmy
tytułować Królową Ziemi Dobrzyńskiej i Matką Bożą Brzemienną. Ordynariusz
Płocki, ks. bp dr Piotr Libera swoim dekretem z 25 marca 2015 r. ustanowił
miejscowy kościół pw. Zwiastowania NMP w Skępem Sanktuarium Diecezjalnym
Najświętszej Maryi Panny Skępskiej, Matki Bożej Brzemiennej, Królowej Mazowsza
i Kujaw w Skępem. Dokument ten (aczkolwiek niezwykle ważny) jednak nie do końca
implementuje należne tytuły Matce Bożej w Jej skępskim wizerunku.
„Zawężający” tytuł dla NMP Skępskiej jako „Królowej Mazowsza
i Kujaw” pojawił się gdzieś w połowie XIX w., a być może dopiero przy okazji
400-nej rocznicy sprowadzenia Figury Skępskiej w 1896 r., niewykluczone, iż za
przyczyną księży diecezjalnych, posługujących w Skępem od 1864 r. mocno
przecież związanych ze stolicą biskupią w Płocku. Tak też postąpił, skądinąd
wielce zasłużony badacz dziejów kościołów na Ziemi Dobrzyńskiej u progu XX w.,
ks. Walenty Załuski, proboszcz w Osieku, a potem w sąsiednim Gójsku, który o
wizerunkach Matki Bożej w tej oddzielnej historycznie i geograficznie krainie, zaliczając
ją do Mazowsza, pisał m. in.: „Oto złoty
szereg stolic Maryi w księstwie Mazowieckim, w dyecezyi, że tak powiem Maryi: -
Osiek Wielki pod Brodnicą..., - Obory..., - Studzianka..., - Okalewo...”[2].
Przy okazji 525-lecia pobytu Ojców
Bernardynów w Skępem w 2023 r. podejmujemy raz jeszcze próbę skodyfikowania odpowiedzi
na dwa pytania:
- dlaczego wizerunek Najświętszej Maryi Panny Skępskiej
powinniśmy tytułować „Królową Ziemi
Dobrzyńskiej, Mazowsza i Kujaw”, a nie tylko „Mazowsza i Kujaw”?;
- czy wobec starań
Ojców Bernardynów, ale także dążeń wiernych, dotychczasowy tytuł
„Najświętsza Maryja Panna Skępska”, należy rozszerzyć o bardzo oczekiwany,
notabene w przestrzeni
publicznej w istotnej części już przysposobiony i to co najmniej od
dekady, tytuł „Matka Boża Brzemienna”?
Dla potwierdzenie pierwszej tezy
konieczne jest szersze spojrzenie potwierdzające odrębność historyczną i
kulturową Ziemi Dobrzyńskiej, w którym również winniśmy dokonać odniesienia do
właściwego (pierwotnego) wizerunku herbu regionu i jego projekcji oraz formy
pisowni tej „historycznej krainy”, będącej zawsze „osobną ziemią”[3].
W drugiej natomiast kwestii trzeba
podjąć próbę analizy i korekcji niekiedy błędnych informacji i mylnej
kwalifikacji (często na zasadzie swobodnej kompletacji) tytułów należnych
Najświętszej Maryi Pannie, które pojawiły się przy okazji egzegezy wizerunku
skępskiego w szeregu wydawnictwach, a dotyczących odpowiedzi na pytania: czym
jest tytuł, który przyjęła Maryja prawie w dorosłym już życiu, tzn. „Służebnica
Pańska”, a czym jest przywołanie pewnego epizodu z Jej doczesności, a
mianowicie zapisu nie w Ewangelii, a z tekstów apokryficznych, kiedy to Maryja jako
trzyletnie dziecię została ofiarowana w świątyni,
np. mylnie u prof. T. Chrzanowskiego, gdzie czytamy: „Jest to niewielka późnogotycka figurka Matki Bożej w niezbyt częstej
odmianie ikonograficznej: NP Marii jako Służebnicy Pańskiej, czyli
kilkunastoletniej dzieweczki oddanej na służbę do świątyni”[4], gdzie ‒ jak widać ‒
nastąpiło zachwianie czasowe w życiu Matki Chrystusa. Istotnie, należy przyznać
rację tylko w tej części, że Figura NMP Skępskiej jest wyjątkowo rzadką odmianą
ikonograficzną, jednak nie można jej zaliczyć ‒ jak chcą tego także inni
historycy, w tym historycy sztuki ‒ do typowych Madonn gotyckich. Skępska
Madonna przedstawia bowiem Maryję Apokaliptyczną jako Służebnicę Pańską, (a nie
„służebnicę w świątyni”), w stanie brzemiennym, o czym mówią nam: Apokalipsa
św. Jana (12, 1-2) oraz Ewangelie wg św. Łukasza (1, 38) i św. Mateusza (1, 18), a czego doświadczamy przy anatomii
XV-wiecznej figury.
Najświętsza Maryja Panna Skępska, Matka Boża Brzemienna,
Królowa Ziemi Dobrzyńskiej, Mazowsza i Kujaw
Uzyskanie pozytywnych odpowiedzi na
postawione wyżej hipotezy uprawniło do nadania pracy z 2022 r. tytułu, który
asymiluje te przesłanki, tj. Dobrzyńska
Częstochowa. Sanktuarium Najświętszej Maryi Panny Skępskiej, Matki Bożej
Brzemiennej – Królowej Ziemi Dobrzyńskiej, Mazowsza i Kujaw. Zatem kult Figury NMP Skępskiej powinien być uzupełniony
dwa kolejne tytuły, tj.: brzemienności i „dobrzyńskości”. Należy mieć nadzieję,
że w przywołanych wyżej pracach z 2017 i 2022 r. znaleźliśmy dość argumentów do
ich formalnego używania i aplikowania do przestrzeni Kościoła lokalnego.
Pierwsza monografia Figury Skępskiej z 1899 r.
W związku z tym, iż w
dotychczasowych publikacjach dotyczących kompleksu kościelno-klasztornego w
Skępem i zabytków ruchomych w nim zgromadzonych nie podejmowano prób
retrospektywnego spojrzenia na historiografię dotyczącą fundacji skępskiej i
czci oddawanej Najświętszej Maryi Pannie Skępskiej, Matce Bożej Brzemiennej,
niejako w uzupełnieniu do naszych rozważań, podajemy skrócony przegląd
historiograficzny do interesującego nas tematu, świadomie (odmiennie wobec
wymogów metodologicznych) sytuując go w zakończeniu pracy, po to, aby dać
pierwszeństwo zakreślonym wyżej problemom. Jeśli chcemy poprawnie z czcią i
godnością, głęboką wiarą odnosić do skępskiego Wizerunku NMP, musimy zawsze z
pokorą pochylać się najpierw nad tekstami źródłowymi, a następnie opracowaniami,
krytycznie odnosząc się głównie do tych ostatnich.
Ojcowie Bernardyni z zadowoleniem przyjęli nasze przypomnienie o tym Jubileuszu i już 25 marca br. w Święto Zwiastowania NMP z udziałem Biskupa Ordynariusza Płockiego inaugurują uroczystości rocznicowe.
[1] [za:] Mirosław Krajewski, Dobrzyńska Częstochowa. Sanktuarium NMP Skępskiej, Matki Bożej Brzemiennej – Królowej Ziemi Dobrzyńskiej, Mazowsza i Kujaw, wyd. 2 popr. i rozszesz., Skępe 2022, s. 19-20 i n. oraz Tegoż, Dobrzyńska i Brzemienna Matka Boża w skępskim wizerunku, Rypin-Skępe 2017.
[2] W. Załuski, O czci Przenajświętszej Bogarodzicy i praktykach religijnych tejże czci
dotyczących w Dyecezyi Płockiej z polecenia J. E. ks. Jerzego Szembeka, biskupa
płockiego, Płock 1908, s. 32.
[3] https://krajewskimiroslaw.pl/images/materialy/Terra_Dobrinensis/Nazwa_Ziemia_Dobrzynska_-_2017.pdf; M. Krajewski, Dobrzyńska i Brzemienna Matka Boża w skępskim wizerunku, Dobrzyńskie Towarzystwo Naukowe, Rypin 2017; B. Ciesielska, Bedeker skępski, Skępe 2021; M. Krajewski, Dobrzyńska Częstochowa. Sanktuarium NMP Skępskiej, Matki Bożej Brzemiennej – Królowej Ziemi Dobrzyńskiej, Mazowsza i Kujaw. Na 525-lecie sprowadzenia do Skępego Figury Matki Bożej 1496-2021), wyd. 2 uzup., Dobrzyńskie Towarzystwo Naukowe, Rypin 2022.
[4] T. Chrzanowski, Zabytki ziemi dobrzyńskiej, „Ziemia 1981. Prace i Materiały
Krajoznawcze”, Warszawa 1983, s. 146.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz